زرشک

مقدمه

زرشک از جمله درختچه های مقاومی است که قابلیت رشد و تولید در زمینهای کم بهره با آب شور را داراست و توجه بیشتر به آن، ضمن بالا بردن ظرفیت تولید محصولات کشاورزی، در حفاظت از خاک منطقه نیز می تواند موثر باشد. مصرف زرشک به صورت تازه خوری به دلیل مزه ترش آن معمول نیست، با تهیه فراورده های متنوع نظیر مربا، مارمالاد، آبمیوه، نوشابه، سس، ژله و... از زرشک ضمن جذب تولید مازاد بر مصرف و ایجاد ارزش افزوده، می توان آنها را هم به نام ایران به بازارهای بین المللی معرفی نمود

زرشک گیاهی بومی ایران است و نوع بی دانه آن برای نواحی جنوب خراسان به خصوص قاین و بیرجند شهرتی ایجاد کرده است.اغلب 6 عدد می باشد و معمولا مقابل گلبرگهای دارای نوش هستند. کیسه های گرده بساک معمولا 4 عدد است. مادگی یک برچه ای است ولی گاهی دو تا سه برچه ای به نظر می رسد. تخمدان از نوع بالایی است و تخمک از نوع واژگون یا نیمه واژگون است و تعداد زیادی از آنها ممکن است در حاشیه تخمدان روی جفت ضخیمی قرار گیرند. خامه برجسته بوده و دارای 3 لوب می باشد. میوه بیشتر

در بعضی منابع در مورد پیشینه تاریخی زرشک و مبدا آن این طور آمده است که اولین بار شخصی به نام جعفر، کشت و تولید زرشک بی دانه را در روستای افین از بخش زیرکوه شهرستان قاین بنیان گذاشته است. گفته می شود وی در زمان ترکمن تازی به اسارت ترکمنها درآمده، ولی ضمن فرار از اسارت، در مسیر بازگشت درختچه های زرشک بی دانه را مشاهده نموده و پاجوش آن را به روستای خود منتقل کرده و کشت نموده است. بدین ترتیب به نظر می رسد، نخستین محل پرورش زرشک بی دانه روستای افین باشد که دارای قدمت تاریخی است. احتمالا وی این نوع زرشک را در منطقه شیروان در شمال خراسان مشاهده نموده است

 

تیره زرشک Berberidaceae

 گیاهان علفی، چندساله با برگهای همیشه سبز و زود افت، اغلب خاردار و گاهی به صورت درختچه یا حتی درختهای کوچک دیده می شوند. معمولا انواع مختلفی  در این تیره موجود بوده و بافتهای آن به علت داشتن بربرین (یک نوع ایزوکینولین) زرد رنگ است. عناصر چوبی دارای صفحات ساده سوراخ داری هستند و گاهی اوقات این بخش های سوراخ دار به صورت آوندهای نردبانی در یک صفحه مشخص بوده و تعداد محدودی تیغه های افقی بین آنهاست. عناصر تراکئید بدون مجرا همراه با منافذ ساده می باشد. اشعه های مغزی پهن دارای سلولهای مشابه یا به طور نسبی مشابه می باشند.

برگها متناوب، ساده یا مرکب (برگهای زرشک ساده و دارای مفصلی در قاعده پهنک است) و به ندرت قاعده ای است. گاهی اوقات برگها به خار کاهش یافته است.  دارای 3 دمبرگ، تا تعداد زیادی دستجات آوندی است که تشکیل یک قوس و یا دو حلقه را می دهند، استیپول وجود نداشته و یا تحلیل رفته است.گلها منظم، کامل، منفرد یا مجتمع به صورت خوشه، سنبله و یا شکل هایی از پانیکول یا گرزن است. دمگل ها اغلب به طرف قاعده تا شده است. نوع گلها پایینی بوده و گرده افشانی در آنها توسط حشرات انجام می شود. قطعات گل معمولا دوتایی یا سه تایی بوده و در دو ردیف قرار دارند. هر گل دارای 4 تا 6 کاسبرگ براکته مانند در دو ردیف می باشد. گلبرگهای داخلی بیشتر پرچمهای تحلیل رفته گلبرگ مانند هستند که تولید نوش می کنند. تعداد پرچمها 4 عدد یا بیشتر است ولی  سته حبه ای است.

این تیره شامل 15 جنس و 650 گونه بوده و بیشتر در مناطق معتدله نیمکره شمالی پراکنده است. مهمترین جنس های تیره زرشک عبارتند از زرشک (500 گونه)، ماهونیا(100 گونه) و پودوفیلوم. این هر سه جنس دارای مبنای(7و6و12 )کروموزومی  می باشند.

 

جنس زرشک

زرشک بزرگترین جنس در این تیره می باشد . فسیل این جنس از دوره پلئیستوسن شناخته شده است. رنگ و شکل پوست شاخه ها با افزایش سن درخت تغییر می کند. رنگ پوست شاخه ها از زرد تا قهوه ای و خاکستری و ارغوانی متغیر است. شاخه های یکساله معمولا زرد رنگند و شاخه های بلند تیغهای فراوان دارند. برگها متناوب، ساده، خزان کننده و گاهی همیشه سبز است و دارای دمبرگهایی است که بخشی از پهنک معمولا در طرفین آن قرار داشته و باریک می شود. ساقه آن خاردار بوده و خارها ممکن است منفرد، سه شاخه و یا گاهی 5 شاخه باشد. این خارها از تغییر شکل برگها حاصل شده اند.

گلها منظم، دوجنسی، اغلب مجتمع از نوع خوشه کاذب یا گرزن یا گاهی پانیکول و به ندرت منفرد است. گلهای مجتمع کم و بیش حالت آویخته دارد. گلها معمولا در اردیبهشت یا خرداد شکفته می شوند، گلپوشها سه تایی و در دو ردیف قرار دارند، یعنی دارای 6 کاسبرگ و6 گلبرگ می باشند. گلها از نوع پائینی و زودریز می باشند، آرایش گلپوشها از نوع  همپوش است. معمولا 1 تا 2 ردیف غده های شهدزا( Imbricate) روی گلبرگها بین جام گل و پرچمها قراردارد. پرچمها معمولا 6 عدد و در دو ردیف هستند ولی بسته به گونه، ممکن است به تعداد 4 تا 18 عدد تغییر کنند. پرچمها دارای میله ای کوتاه بوده و مفصلی در قاعده دارند. پرچمهای بیرون اپی پتال بوده و مقابل گلبرگها قرار دارند. بساکها دو حجره ای و بازی فیکس می باشند یعنی از قاعده به میله پرچم چسبیده اند. بساکها توسط دو دریچه از طرفین شکفته می شوند.

مادگی یک عدد بوده و تخمدان بالایی و یک خانه است که دارای 2 تا 3 برچه و به عقیده بعضی 1 برچه با تخمکهای قاعده ای می باشد. کلاله آن 1 عدد و میوه آن سته حبه ای مانند و قرمز رنگ می باشد که اغلب دارای 2 تا 3 دانه است. میوه معمولا بیضوی بوده و طول آن گاهی ممکن است تا 13 میلی متر هم برسد. روی میوه برجستگی کوچکی مربوط به بقایای کلاله و خامه دیده می شود. جنین دانه، دولپه ای و کوچک است و آندوسپرم آن فراوان است.

به نظر می رسد زرشکهای موجود در ایران اغلب بر اثر تلاقی های بین    3 گونه ای ماهیت اولیه خود را تا حد زیادی از دست داده اند، به طوری  که با شناسه های موجود مطابقت کامل ندارند

 

گونه های زرشک

تعدادی از گونه های زرشک در ایران به صورت زیر می باشد

زرشک زالزالکیBerberis crataegina 

زرشک زرافشانی Berberis integerrima

زرشک خراسانی Berberis khorasanica

زرشک راست خوشهBerberis orthobotrys 

زرشک معمولی Berberis vulgaris

زرشک ژاپنیvar.atropurpurea  Berberis thunbergii

در اینجا به شرح این گونه ها می پردازیم

 

زرشک زالزالکیBerberis crataegina 

ساقه چوبی، ارتفاع 1 متر گاهی تا 3 متر، رنگ شاخه ها قرمز تا قرمز مایل به قهوه ای، ساقه های مسن قهوه ای یا قهوه ای مایل به خاکستری ودارای عدسک است. شاخه ها نسبتا روشن، شیاردار و خاردار است. خارها 5/1 تا 3 سانتی متر، سخت ودرقاعده حجیم تر، رنگ آن زرد و روشن تر از ساقه، ساده و یا گاهی سه انشعابی است.

برگها کمی چرمی تا چرمی، کشیده، بیضوی تا واژ تخم مرغی یا                واژسرنیزه ای به ابعاد 2-1*5-5/3 سانتی متر، قاعده برگ به تدریج به دمبرگ منتهی می شود. نوک برگها تیز، به ندرت گرد، حاشیه برگها صاف یا دارای دندانه های سخت و اره ای منظم و دور ازهم است. طول برگ تقریبا سه برابر عرض آن است. پشت و روی برگها سبز روشن بوده و در سطح بالای برگ روزنه دیده نمی شود.

گل آذین به طول 2 تا 5 سانتی متر،خوشه ساده یا پانیکول، پایک گل آذین حدود 6 تا 10 میلی متر، تعداد گلها بین 5 تا 20 عدد و گاهی ممکن است تا 40 عدد برسد. میوه آن سته کشیده، بدون خامه، طول 11 میلی متر و عرض 5 تا 9 میلی متر، بیضوی، ابتدا قرمز ولی بعد سیاه رنگ می شود.بذرها سیاه تا قهوه ای روشن و طول آنها حدود 10 میلی متر است.

پراکنش:

نمونه تیپ این گونه در آسیای صغیر ذکر شده است. این گونه در قسمتهای مخلف ایران از جمله تهران، گچسر، البرز، کرج، رامیان، کندلوس، شهرستانک، قزوین، طالقان، فیروزکوه، و احتمالا بیرجند در مناطق خنگ و سلم آباد دیده می شود. در کشورهای مجاور نیز در ترکیه، ارمنستان، جنوب ترکمنستان دیده می شود.

به نظر می رسد این گونه با زرشک زرافشانی، دورگ تولید می کند. این دورگه ها بیشتر در شاهرود، کردستان، تهران، کرج و اراک دیده می شود. دورگه هایی که شباهت با تلاقی این گونه با زرشک معمولی دارد نیز در مناطق شمالی ایران بویژه مازندران، گرگان، آزادشهر و استان تهران دیده می شوند

 

زرشک زرافشانیBerberis integerrima bunge,

ساقه چوبی، ارتفاع 4 متر(براساس برخی گزارشات گاهی تا 9 متر)، رنگ آن زرد تا قهوه ای روشن یا تیره، دارای عدسک یا بدون آن و ساقه های مسن خاکستری است. شاخه های آن کم و بیش شیاردار است. خارها معمولا ساده ولی در جستها و شاخه های نازا سه انشعابی است، طول خارها حدود 1 تا 4 سانتی متر، باریک، بلند، نوک تیز و زرد رنگ یا همرنگ ساقه ها است. برگها چرمی، بیضی یا واژ تخم مرغی،  حاشیه برگها صاف، در جستها و شاخه های نازا دارای دندانه های تیز پراکنده است که در هر طرف تا 12 عدد می رسد. قاعده برگها به طرف دمبرگ تدریجا باریک می شود. ابعاد برگها 2-5/3*5-5/3 سانتی متر و طول برگها 2 تا 3 برابر عرض آن می باشد و گاهی طول برگها به 7، عرض برگها به 4، و طول دمبرگ به 3 سانتی متر    می رسد.نوک برگها گرد یا در انتها نوک تیز می باشد. سطح پایین برگ سبز ولی کم رنگتر از سطح بالایی است. رگبرگها مشخص و در سطح روزنه پایینی برجسته بوده و سطح بالایی دارای روزنه است.

گل آذین خوشه یا پانیکول، 2 تا 7 سانتی متر، دارای 6 تا 35 و کمتر از 50 گل می باشد. میوه آن سته حبه ای، 7 تا 8 میلی متر، قرمز تا ارغوانی، آردآلود، بدون اثر خامه یا دارای آن، بیضوی یا تا حدودی کروی و تعداد آنها در هر خوشه بین 14 تا 24 عدد است.بذرها در این گونه ریز و سیاه رنگ است.

تغییرات موجود در این گونه حائز اهمیت زیادی است و واریته های مختلف را دارا می باشد. این گونه مترادفهای گوناگون دارد. این مترادفها تفاوت کمی دارند. کناره های  برگ، وضع دندانه های آنها، وضعیت براکی بلاستوس یعنی گل آذین حاصل از شاخه های کوتاه روی شاخه های بلند و خارهای بزرگ تغییرات متنوعی دارند که به نظر می رسد پیوستگی چندانی ندارند. یک شاخص ثابت، وضع حاشیه برگها در شاخه های زایاست، در حالی که در شاخه های کوچک نازا دندانه ها با فواصل نامساوی به یکدیگر وصل  می شوند. شاخص دیگر تولید برگهای ضخیم و چرمی است که این برگها در بعضی حالات دائمی بوده و می تواند سبب تشخیص این گونه از سایر  گونه ها بشود

:پراکنش

این گونه در منطقه ایرانیکا (آسیای صغیر) پراکنش زیادی دارد. در شرق ترکیه، ایران، شرق عراق، افغانستان، قفقاز، ترکمنستان، غرب پاکستان، کشمیر و غرب چین زیاد دیده می شود. درایران در آذربایجان، لرستان، خوزستان، فارس، یزد، کرمان، سمنان، تهران، کرج، گچسر، توچال، دامغان، گرگان و در خراسان در بجنورد، اسفراین، درگز، سرخس، تربت جام، تربت حیدریه، فریمان، کلات، علم کوه، شیروان، کپه داغ، قوچان، رباط سفید، مشهد، کاشمر وبیرجند وجود دارد

این گونه در شرق ترکیه و ایران با گونه های دیگر تداخل داشته و دو رگه های متنوعی بین این گونه با زرشک بی دانه (آذربایجان، مازندران، گرگان، کردستان، همدان، قزوین و خراسان در قاین، پیرمردانشاه، سلم آباد، زشک و ریوش)، زالزالکی(شاهرود، تهران، کرج، اراک، کردستان)و زرشک راست خوشه(گرگان، مازندران، البرز) دیده می شوند.امکان وجود هیبریدهای سه جانبه نیز وجود دارد ولی قطعی نیست. این دو رگه ها ممکن است در مناطق وسیعی حاصل شوند و درجه بندی آنها بسیار مشکل است. از جمله واریته های شاخص این گونه می توان نام برد. واریته اولی در منطقه پیر زنگوله و پیر عمارلو و واریته دوم در آذربایجان، کهرود، نهاوند، شمشک و کرمانشاهان دیده می شود.

به نظر می رسد برخی از این زرشکها تلاقی های زیر باشند.

 B.orthobotrys *  B.integerrima

 B.vulgaris *  B. integerrima

همچنین نمونه هایی نیز تلاقی سه جانبه زیر به نظر می رسد.

B.orientalis * B.turcomanica * B.integerrima

برگهای براکی بلاستوس در موارد اشاره شده صاف یا دارای دندانه های کمی بوده و خارهای آن از زرشک معمولی قوی تر می باشد. جوانه های دو سال قبل برگها نیز مثل زرشک معمولی سفید نیست، بلکه مقداری به قهوه ای تمایل دارد و آن را به زرشک زرافشانی نزدیک می کند.

گونه B.turcomanica یا واریته ای از زرشک زرافشانی به نظر می رسد و یا گونه ای است که نسبت به آن خویشاوندی نزدیک دارد و یا براساس نظریه جدیدتر واریته integerrima زیر مجموعه ای از B.turcomanica است. یعنیvar.integerrima B.turcomanica . نمونه تیپ زرشک زرافشانی که توسط متخصصان قدیمی توصیف شده، برگهایش برخلاف زرشک زرافشانی چرمی و گوشتدار نبوده و مانند B.orientalis بیشتر باریک، نازک و دندانه دار است و دو رگ به نظر می رسد

 

زرشک خراسانیBerberis khorasanica

درختچه ای با ساقه های چوبی، ساقه های مسن قهوه ای مایل به خاکستری و شکافدار، پوست نازک، دارای شیارهای کم عمق یا عمیق و شاخه های جوان قرمزمایل به قهوه ای است. خارها رو به پایین یا قائم نسبت به ساقه، طول خارها5/1 تا 5/2 سانتی متر، رنگ خارها زرد یا زرد مایل به قهوه ای یا خاکستری است. برگها کشیده غشایی یا تا حدودی چرمی، بیضی، لوزی یا مستطیلی با زاویه های کند و به شکل تخم مرغی یا قاشقک مانند می باشد. دندانه های برگ اره مانند و منتهی به خاری نازک، شبکه های رگبرگ در دو سطح برجسته و متراکم، دمبرگ مشخص و به طول 1 سانتی متر است. برگها در پاییز قرمز رنگ می شوند. گل آذین ساده، کشیده، راست یا کم و بیش آویخته، تقریبا به اندازه برگها یا کمی بیشتر و تعداد گل ها تا 20 عدد در خوشه و رنگ گلها زردرنگ می باشد. میوه سته، تعداد میوه در هر خوشه 12 تا 30 عدد، طول میوه 8 تا 10 میلی متر، رنگ میوه قرمز آجری تا جگری    تخم مرغی شکل، با خامه ای مشخص به طول حدود نیم میلی متر می باشد.

در بعضی نمونه های استثنایی در قاین اندازه سته ها به قطر 9 تا 10 میلی متر و طول 13 تا 14 میلی متر مشاهده شده و خوشه این نمونه ها گاهی تا 30 عدد گل و به همین تعداد سته دارد. این نمونه ها توسط سازمان پژوهش های علمی و صنعتی مرکز خراسان هدیه نامگذاری شده است و تحقیقات بیشتر روی آن ادامه دارد. دانه ها 2 تا 4 عدد بوده و هر کدام 4 تا 7 میلی متر طول دارند.

پراکنش:

این گیاه بومی ایران بوده و برای اولین بار در سال 1975 در ایران در فلور ایرانیکا ذکر شده است، نمونه تیپ آن در گلستان دیده شده و توسط بروویچ و زیلنسکی به عنوان گونه جدیدی آورده شده است. محل پراکنش آن خراسان بوده و در ارتفاع 1350 متر بین بجنورد و مراوه تپه در بستر خاکهای آهکی پارک ملی گلستان، 12 تا 20 کیلومتری شمال کاشمر و در جنوب خراسان درقاین مشاهده شده است

 

ساقه چوبی، در برش عرضی زاویه دار، تا حدودی شیاردار، دارای عدسکهای ریز و سیاه رنگ و ارتفاع 3 تا 4 متر می باشد.شاخه های گل دهنده خاکستری، شاخه های جوان نازا (احتمالا پاجوش های نرک) به رنگ قرمز تا قهوه ای وبقایای شاخه های سال قبل نیز کم و بیش خاکستری و تیره        می باشند. خارها زردرنگ به طول 5/1 تا 5/2 سانتی مترساده یا سه قسمتی هستند. برگهای مجاور براکی بلاستوسها کشیده چرمی یا تا حدودی چرمی بیضی تا واژ تخم مرغی به ابعاد16-10*25-20 میلی متر و حاشیه به نسبت صاف می باشد. برگها روی شاخه های نازا کشیده به ابعاد 5/2-2*5-5/4 سانتی مترغشایی، بیضی، واژ تخم مرغی با نوک مدور و دندانه های  مشخص تر، طول دمبرگ 5 میلی متر، پهنک برگ در قسمت دمبرگ باریک شده و به ساقه منتهی می شود.

گل آذین خوشه متراکم5/1 تا 5/3 سانتی متر و تعداد گلها 5 تا 20 عدد است. میوه سته حبه ای، گلابی شکل 8 تا 10 میلی متر طول و 5 تا 6 میلی متر قطر و اندازه پایک آن 5 میلی متر، بیضی شکل و به رنگ قرمز مایل به سیاه         می باشد، کلاله در انتها دیده شده ولی تقریبا بدون خامه است. بذرها به تعداد سه عدد و سیاه رنگند.

پراکنش:

پراکنش این گیاه را دردنیا بیشتر در شمال ایران و جنوب ترکمنستان         می دانند. در ایران این گیاه بیشتر در دره زرین گل به طرف کوه ابر در ارتفاع 1800 متر، گردنه شربت در گرگان، دامنه شمالی کوه شاهوار، گردنه     حاجی لنگ در ارتفاع 2400 تا 2600 متر، کلاردشت مازندران، کندلوس، بین کیاسر و نکا در ارتفاعات 750 تا 900متر، هزارجریب در گردنه مرزن آباد بین کرج و چالوس در ارتفاعات 1300 متر و در خراسان در شیروان و احتمالا در بیرجند منطقه سلم آباد وجود دارد.

شناسایی صحیح این گونه و منشا آن مبهم است. جز در فلور ایرانیکا و    پاره ای از منابع دیگر که منبع همه آنها فلور ایرانیکاست از این گونه نامی نیامده است

 

زرشک معمولیL.  Berberis vulgaris

ساقه چوبی، درختچه ای به ارتفاع 3 متر و گاهی تا 6 متر، شاخه ها شکننده هنگام جوانی شیاردارودارای انشعابات و جستهای زیادی است. شاخه های تازه به علت وجود بربرین سفید تا سبز مایل به زرد، زرد ارغوانی و یا قرمز مایل به قهوه ای می باشد، ولی در ساقه های از یک سال به بالا قهوه ای و به تدریج خاکستری و سپس سیاه و متورق می شوند.عدسکها معمولا بی رنگ سیاه و خاکستری بوده و روی شاخه های مسن و گاهی جوان دیده          می شوند. خارهای روی شاخه های کوتاه، ساده یا منشعب سه شاخه، 1تا4 سانتی متر، بالنسبه ریز، نازک، سفید مایل به زرد، زرد خاکستری یا کمی مایل به قهوه ای و معمولا همرنگ ساقه یا کمی روشن ترند. برگهای آن چرمی یا تا حدودی غشایی، متناوب، طول 5/3 تا 7 سانتی متر، عرض1تا3 سانتی متر بیضوی، واژ تخم مرغی، پهن،دارای کناره هایی صاف یا با دندانه های تیز و خارمانند است. قسمت انتهای برگ نوک تیز بوده و یا قدری انحنا دارد. رگبرگها مشبک، متراکم و درهم رفته است. سطح بالایی برگ بدون روزنه، سطح بالایی و پایینی برگ همرنگ و یا سطح پایینی قدری کم رنگ تر است دمبرگ حدود 5 تا 10 میلی متر بوده و پهنک به تدریج به آن ختم می شود.

گل آذین مجتمع، خوشه آویخته، 3 تا6 و به ندرت 7 سانتی متر است.20 تا     25وگاهی تا 40 گل دارد.قطعات گل 6 قسمتی است، پرچمها 6 عدد و بسیار حساس بوده و با اندک تماس یا برخورد چیزی روی کلاله خم می شوند.در طبیعت معمولا حشرات عامل خمیدگی پرچمها روی کلاله مادگی که دارای خامه کوتاهی است می شوند.میوه ها مجتمع و به صورت خوشه های آویخته است.میوه سته قرمز حبه مانند، بیضی یا شبه بیضی، به طول 7 تا 12      میلی متر و قطر 6 تا 9 میلی متر است.هر میوه محتوی 2 وبه ندرت 3 دانه است که هرکدام 5 تا 6 میلی متر طول دارند

پراکنش:

نمونه تیپ این گونه در جنگل های اروپا یافت شده است. این گیاه در ایران پراکنش زیادی داشته و در شیبهای تند به ویژه خاکهای آهک دار درآذربایجان، گیلان، مازندران، گلستان،تهران، خراسان(درگز، سربیشه، قاین، سلم آباد) و فارس دیده می شود. در شمال ترکیه، قفقاز، ترکمنستان تاجیکستان و ارمنستان نیز وجود دارد.این گیاه واریته های مختلف داشته و با اغلب گونه های زرشک، دو رگ تولید می کند.

واریته های مهم این گونه عبارتند از:

B.vulgaris var.asperma

اغلب زرشک های بی دانه از این رقم هستند

 

B.vulgaris var.brachiobotrys

= B.orientalis var.brachiobotrys

برگهای آن از گونه اصلی کوچکترند و درراه فیروزکوه به سمنان دیده می شوند.

B.vulgaris var.macrantha

= B.integerrima var.macrantha

خارها دراین رقم درشت است و در گرگان، شاهرود، کرمان و شهداد دیده می شوند.

B.vulgaris var.alba

میوه ها سفید

B.vulgaris var.alba-variegata

برگها سبز توام با زرد

B.vulgaris var.argento marginata

برگها با حاشیه نقره ای

B.vulgaris var.atropurpurea

برگها ارغوانی تند

B.vulgaris var.auro-marginata

برگها با حاشیه زرد طلایی و معمولا میزبان زنگ گندم(3و6و13)

 

زرشک ژاپنیvar.atropurpurea Berberis thunbergii

درختچه ای پایا با ارتفاع 9/0 تا 8/1 متر، شاخه ها منفرد، درازوقوس دار ومتراکم با بافت نرم، درختچه گرد، گسترش آن اندکی بیشتر از طول      شاخه ها قرمز یا ارغوانی در تابستان، قرمز در پاییز و الگوی رشد ساقه زیگزاگ است. خارها در محل گره ها قرمز و به طول حدود 25/1 سانتی متر است.برگها خزان کننده، متناوب، اسپاتولا مانند یا واژ تخم مرغی(در انتهای آزاد خیلی پهن)، قرمز یا قرمز مایل به ارغوانی، این زرشک علاقه مند به خاکهای اسیدی یا خنثی می باشد.

گلها زیاد، زرد مایل به قرمز رنگ و در فروردین و اردیبهشت ظاهر می شوند. میوه سته از نوع حبه و قرمزرنگ و درخشان است که در مهرماه می رسد، جذاب بوده و تا مدتی در زمستان باقی می ماند.

پراکنش:

منشا این گیاه در سال 1913 در فرانسه بوده و در حال حاضر بومی ژاپن است و به عنوان گیاهی زینتی و مقاوم در شرایط خشک در بسیاری نقاط پرورش می یابد. ساقه خاردار آن روی زمین گسترده بوده و در مناطق شهری می تواند آشغالها و مواد اضافی را مهار کند. از طریق رویشی و بذر زیاد می شود.از این واریته ارقام زیادی توسعه یافته اند که از آن جمله است:

رقمBagatella  (پاکوتاه)

رقمCherry Bomb

رقم Crimson pigmy (پاکوتاه و مقاوم به خاکهای فقیر دارای شاخه های کاملا قرمز)

رقمGolden ring

رقم Red chief

رقمRose glow (دارای برگهای قرمز و مایل به زرد توامان مقاوم به خاکهای فقیر)

رقمRoyal bergandi  (پاکوتاه)

رقم Variegat (برگهای سبز)

رقم Thornless (بدون خار) تلاقی این گونه با زرشک بی دانه جهت ایجاد زرشک بدون خار می تواند مورد توجه قرار گیرد.

رقم Sparkle (شاخه ها سبز تیره ولی در پاییز نارنجی مایل به قرمز)

 

زرشکهای زینتی و کاربرد آنها در فضای سبز

گونه های زرشک زینتی را در سه گروه می توان دسته بندی کرد: خزان دار همیشه سبز و نیمه همیشه سبز. درختچه های خزان دارو همیشه سبز به خاطر دارا بودن ویژگی های مناسبی مثل گلهای خوشه ای زرد تا نارنجی میوه های قرمز تا آبی- بنفش، تغییر رنگ زیبای شاخ و برگ در پائیز و ارتفاع مختلف از 30 سانتی متر تا حدود 5/2 متر در طراحی فضای سبز در باغهای صخره ای تا حاشیه پارکها به صورت منفرد یا در دسته های کوچک کاربرد دارند. ارقام زینتی زرشک از نظر شکل و رنگ برگها و میوه هایشان دارای تنوع بسیار زیادی هستند. بیشتر زرشکهای خزان دار منشا آسیایی دارند کاملا مقاوم بوده و در آفتاب یا کمی سایه و تقریبا در هر خاکی که زهکشی خوبی داشته باشد به آسانی رشد می کنند. این گونه ها معمولا برگهای تخم مرغی و حبه های قرمز رنگ دارند. زرشکهای همیشه سبز دارای برگهای چرمی، اغلب کاردی شکل و دندانه دار با میوه های آبی، سیاه و ارغوانی    می باشند. آنها عمدتا منشا آسیایی داشته و تعداد کمی نیز از آمریکای جنوبی هستند.(10)

Berberis darwinii و Berberis stenophylla زیباترین درختچه های همیشه سبزی هستند که پرورش داده می شوند. زرشک آمریکایی بومی شمال شرق آمریکاست. زرشک ژاپنی اغلب به عنوان پرچین یا یک درختچه زینتی کاشته می شود و چندین رقم با شاخ و برگ ارغوانی یا زرد پاکوتاه آن در طراحی فضای سبز کاربرد دارد.از زرشک ژاپنی که متداولترین گونه زرشک مورد استفاده در طراحی فضای سبز در نقاط مختلف دنیاست و از قابلیت سازگاری خوبی نیز برخوردار است تا سال 1981، 16 رقم مختلف زیبا معرفی شده که از نظر رنگ برگ در دو گروه برگ قرمز (ارغوانی) با نام atropurpurea و گروه برگ سبز قرار می گیرند.

 

 

ترکیبات شیمیایی 

 در تمام قسمتهای این گیاه آلکالوئید های بربرین ، اکسیاکانتین ، بربامین وجود دارد . مقدار آلکالوئید در پوست ریشه زرشک بیشتر از قسمت های دیگر این گیاه است .

میوه زرشک دارای حدود 4درصد مواد قندی ، 65 درصد اسید مالیک واسید تارتاریک ومقداری صمغ می باشد

سایر آلکالوئیدهای مختلف زرشک شامل بربامین، بربروبین، ژاتوریزین، اکسیاکانتین، پالماتین، برولیسین، کلومبامین و والرسین و ترکیبات دیگر هستند 

 

اشکال زرشک

زرشک در شکل چای، کپسول، عصاره ها، مایع یا تنتورها و یا پماد موضعی عرضه میشود. عصاره های حاصل از این ماده به صورت دارویی حاوی 8 تا 12 درصد محتوای الکالوئید ایزوکینولین استاندارد شده است

 

مصارف غذایی زرشک

زرشک به دلیل رنگ و طعم دلپذیرش سالهاست که زینت بخش سفره های ایرانیان است. این نوع زرشک به عنوان مکمل برنج و زعفران در بسیاری از سفره های ایرانی حضور داشته و از آن در تهیه زرشک پلو بامرغ، ته چین و انواع خوراکها استفاده می شود.میوه نارس آن در تهیه مربا، لواشک، آب میوه و شربت کاربرد دارد.

 

مصارف دارویی زرشک

      برگ و میوه زرشک

میوه زرشک طبیعتی سرد و خشک دارد و در طب سنتی مقوی کبد و قلب، صفرابر، مسکن حرارت معده و بندآورنده سیلان خون بواسیر است، همچنین از خونریزی مزمن جلوگیری می کند. در مورد اشخاص سرد مزاج اگر آن را مخلوط با داروهای گرم مانند سنبل الطیب بخورند برای تقویت و رفع انسداد کبد بسیار نافع است. از برگ زرشک به تنهایی یا مخلوط با داروهای مناسب برای زخم روده ها و نیز رفع اسهالهای ناشی از ضعف امعاء و احشای داخل شکم استفاده می شود. در مغولستان زرشک را برای خارج کردن رطوبت و بند آوردن خونریزی و برای بیماری هایی با ترشحات مخاطی به کار می برند. همچنین برای میوه زرشک خاصیت منقبض کننده عروق قائل هم بوده و بربرین را به عنوان مقوی معده و ضد استفراغ های دوره بارداری توصیه کرده اند. جویدن برگ زرشک نیز باعث سفتی لثه ها می شود.برگ زرشک به عنوان قابض و در درمان عوارض ناشی از فقدان ویتامین C نیز به کار می رود.(8) برای درمان اسهال مزمن پانزده تا سی گرم برگ خشک درختچه زرشک را در نیم لیتر آب سرد ریخته و می جوشانند. سپس آن را صاف کرده با عسل شیرین می کنند و هر روز بین غذاهای اصلی سه بار و هر بار یک فنجان از آن را می نوشند. همچنین بگ زرشک در دیسانتری مزمن، آب آوردن انساج و در اسکوربوت استفاده می شده است

تحقیقات جدید در مدلهای حیوانی، نقطه نظرات اطباء گذشته در مورد منع منصرف زرشک در بارداری را مورد تائید قرار می دهد. به طوری که مشخص گردید که بربرین که یکی از آلکالوئیدهای اصلی میوه زرشک است، می تواند موجب انقباضات عضلانی صاف رحم گردد و افزایش انقباض می تواند منجر به سقط شود. لازم به ذکر است که بربرین علاوه بر اثرات سقط آور آن به علت سمیت در دوزهای بالای آن موجب اثرات تراتوژنیک می شود.

همچنین ماده Dihydropalimitinum دی هیدروکسید پالمیتینیوم موجود در میوه زرشک دارای خاصیت ضد استروژنی است که باعث آتروفیه شدن آندومتر و سیر برگشتی غدد استرومائی و چروکیده شده آن        می شود. این تغییرات باعث عدم تغذیه کامل جنین و اختلال در عملکرد رشد و نمو جنین می گردد. در ضمن بررسی های انجام شده بر روی مدل حیوانی مشخص نمود که تجویزKg/g 5/3 عصاره آبی میوه زرشک در موش های سوری، نژاد Balb/c در روزهای 7،8، 9 بارداری که برابر      3 ماهگی در انسان است، می تواند موجب توقف رشد جنین ها و بروز ناهنجاری در ستون مهره، دستگاه عصبی، چشم، صورت و دست ها گردد. با توجه به این که زرشک در برخی از مناطق ایران از جمله شاهرود سبزوار و بیرجند به عنوان یک نوشیدنی مفرح مصرف می گردد پیگیری اثرات میوه زرشک در یک مطالعه جامع انسانی در بارداری ضروری است تا بتوان با استفاده صحیح از آن از عوارض احتمالی یادشده جلوگیری نمود

      پوست ساقه و ریشه زرشک

پوست ریشه زرشک از نظر طبیعت گرم و خشک است و در عین حال در آن نیروی سردی و قابضه وجود دارد. مدر بوده و شربت آن تلخ است. دم کرده آن مقوی کبدهای سرد می باشد. پوست ریشه و ساقه زرشک را پیشتر در پزشکی مخصوصا از زمان جالینوس، دیوسکورید، پلینی دانشمندان یونان و روم باستان به عنوان مقوی و اشتهاآور مصرف      می کردند. همچنین به عنوان صفرابر و مسهل نیز مورد استفاده است

جوشانده پوست خشک ریشه گیاه زرشک همراه با عسل برای دفع سنگ کلیه و مثانه سودمند است. برای معالجه کسانی که با تریاک مسموم    شده اند معمولا از جوشانده ریشه درختچه زرشک استفاده می شود به دلیل خواص شبه مرفین آن و برای ترک اعتیاد نیز کاربرد دارد. همچنین برای دفع سنگ کلیه و معالجه یرقان و سنگ صفرا مفید می باشد. برای تهیه جوشانده پوست ریشه زرشک 25-20 گرم پوست خشک ریشه را پانزده دقیقه در یک لیتر آب خیس کرده و بعد ظرف محتوی آن را روی شعله می گذارند تا بجوشد سپس صاف کرده با عسل شیرین می کنند و هر روز سه فنجان از آن را می نوشند.

در چین و ژاپن از پوست درختچه زرشک ژاپنی به عنوان خنک کننده    ضد انگل و ضدعفونی کننده استفاده می شود و برای کاهش تب و همچنین برای معالجه ترشح مفرط خون قاعدگی نیز تجویز می شود

در آمریکا و اروپا پیش از این پوست ساقه و پوست ریشه زرشک به عنوان ضدعفونی کننده، قابض، درمان یرقان، مسهل، تب بر، درمان دل درد و داروی ضداستفراغ و داروی نیروبخش تلخ استفاده می شده است. گلها و پوست ساقه هم به عنوان دارویی برای درمان روماتیسم به کار می رفته است

پوست ریشه دارای خاصیت مسهلی و بازکننده مجرای کبد و کیسه صفرا می باشد. برای رفع بحران کبد 25 گرم پوست خشک ریشه این گیاه را در نیم لیتر آب سرد به مدت نیم ساعت خیس کرده می جوشانند آنگاه پس از صاف کردن شیرین می کنند و بعد از هر غذا یک فنجان می نوشند. این جوشانده علاوه بر اثر مفیدی که در روی ناراحتیهای کبدی دارد یرقان و سنگ کیسه صفرا را برطرف می سازد زیرا عمل کبد را مرتب کرده و صفرا را به خارج دفع می نماید. این جوشانده روی کلیه ها نیز موثر بوده، شن و سنگ کلیه را از بین می برد

 

کاربرد زرشک در درمان سایر بیماری ها در ایران

نتایج پژوهشها نشان داده که بربامین که یک بنزیل ایزوکینولین آلکالوئید است و در پوست ریشه زرشک وجود دارد و دارای خاصیت              آنتی اکسیدان قوی است، در کاهش فیبروز ناشی از تجویز داروی ضد سزطان بلئومایسین موثر بوده است. در بررسی پاتولوژیکی مشخص شده که بلئومایسین باعث تحریک شدید حبابهای ششی و تجمع کلاترن بوده و بربامین توانسته است به میزان قابل توجهی اثر آن را تخفیف دهد.

براساس پژوهشی در دانشکده داروسازی مشهد عصاره ریشه و اندام هوایی زرشک در درمان سالک بر روی موش و آمستر (حیوانی شبیه خوکچه هندی) آزمایش شد و نتایج مقدماتی، حاکی از خواص درمانی موثر عصاره این گیاه بود.

پلاک دندان یکی از عارضه های شایع در جامعه ایران است که عامل اساسی ایجاد پوسیدگی دندان و آماس لثه می باشد. با توجه به طبیعت میکروبی این پلاک و همچنین با توجه به فعالیت ضدمیکروبی عصاره پوست ساقه و ریشه گیاه که محتوی حدود 5/1% بربرین می باشد یک نوع ژل دندانی بر این اساس فرمولاسیون شده و اثرات آن کاهش درصدی شدیدی را روی پلاک دندان و عارضه آماس لثه نشان داد

 

سایر مصارف و کاربردها

از زرشک علاوه بر مصارف گفته شده، جهت رنگ کردن الیاف پشم،ابریشم و پنبه استفاده می شود. دلایل متعددی برای استفاده از رنگهای گیاهی و معدنی برای رنگ کردن (به خصوص پشم ) وجود دارد که عمدتا پایداری این رنگها و حفظ محیط زیست در نتیجه کاربرد آنهاست.

همچنین از چوب زرشک که بسیار خوب خراطی می شود برای کارهای خاتم کاری و منبت کاری استفاده می شود و خار آن نیز برای خلال دندان مفید است. ضمنا چوب زرشک جلاپذیر می باشد

 

نیازهای اکولوژیکی زرشک

زرشک برای تولید میوه کافی و عملکرد بالا به یک محل آفتابی با جریان هوای خوب احتیاج دارد. درختچه زرشک در برابر باد مقاومت خوبی داشته و از آن به عنوان حصار و بادشکن نیز استفاده می شود اما وزش بادهای گرم بویژه در هنگام گل دهی میزان تولید و کیفیت میوه آن را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. سرمازدگی گلها به دلیل ظهور دیرهنگام آنها به ندرت مشاهده گردیده اما سرمازدگی میوه ها در صورت مواجهه با سرماهای زودرس پاییزه و یا برداشت دیرهنگام آن دیده شده است.

جنس زرشک دارای نیازهای آبی متفاوتی می باشد به طوری که اکثر  گونه های دیپلوئید در آرژانتین در مناطقی با بارندگی 3000-1200     میلی متر رشد می یابند اما یک گونه تتراپلوئید در مناطقی با 270-150 میلی متر بارندگی رشد مناسبی را نشان داده است.

نیاز آبی زرشک بی دانه نسبت به درختان یا درختچه های میوه مشابه پایین می باشد و یکی از دلایل اصلی جایگزین شدن این درختچه در الگوی کاشت شهرستانهای جنوبی خراسان درآمد نسبتا خوب به ازای مصرف یک متر مکعب آب می باشد. نیاز خالص آبیاری آن حدود 9900 متر مکعب در هکتار است که بسته به روشهای آبیاری به کار گرفته شده نیاز ناخالص آبیاری بیشتر از این مقدار می باشد.

زرشک بی دانه طالب خاکهای نسبتا سبک لومی- شنی با زهکش خوب در مناطق کوهپایه ای است و در خاکهای گچی و آهکی نیز به خوبی رشد می کند، همچنین EC و PH بالا را تحمل کرده نیازی به خاکهای غنی ندارد. در مجموع گیاه کم توقعی است

روش های تکثیر

تکثیر زرشک به وسیله پاجوش، ریشه دارکردن قلمه ساقه و کاشت بذر انجام می شود. معمولا قلمه های ساقه به صورت خشبی در آخر پاییز تهیه می شود. تکثیر به وسیله دانه یا بذر در بهار یا پاییز صورت می گیرد و معمولا بذرها در عمق 5/2 سانتی متر خاک کاشته می شود. بهترین روش تکثیر این گیاه پاجوش است. گیاه زرشک در هر خاکی رشد و نمو می یابد. معمولا قبل از احداث باغ زرشک شخم عمیق زده و از سال دوم به زمین کود می دهند. نهال های کوچک زرشک پس از رسیدن به ارتفاع 30 سانتی متر به بار می نشیند. از سال دوم هرس این گیاه انجام می شود. فواصل کشت بوته ها حداقل3*3 متر برای کشت آبی و حداکثر 7*7 متر برای کشت دیم است (در مناطق خشک به خاطر آب گیری فاصله زیاد است. هر گیاه باید بتواند حداکثر رطوبت را از خاک اطراف خود جذب کند) عمق چاله های کاشت نهال های زرشک به ابعاد 50*50*70 سانتی متر  می باشد.(10)

 

آفات زرشک

3       زنبورسرشاخه خوار

4       شته زرشک

5       پروانه برگخوار

6       کنه دو نقطه ای

7       گوشخیزک

 

بیماری های زرشک

1       عدم تغییر کامل رنگ میوه

2       چروکیده و خشک شدن میوه

3       جارویی شدن

4       کتابی شدن شاخه ها

5       لکه لکه شدن پشت برگها

6       خشکی و زوال درختچه

(2)

 

 

روش های برداشت

برداشت محصول زرشک در یک مرحله صورت می گیرد و در صورتی که بارانهای زودهنگام پاییزه به وقوع نپیوندد می توان زمان برداشت را تا دستیابی به کیفیت عالی میوه از نظر طعم به تاخیر انداخت، زیرا میوه های نارس کاملا ترش و تا حدودی گس هستند.

در برخی سالها با ریزش بارانهای زودهنگام پاییزه (به دلیل محدود بودن امکانات باغداران) در طول دوره خشک کردن زرشک مشکلاتی ایجاد می گردد و محصول در خرمن گاه فاسد شده و یا آسیب می بیند، لذا زرشک کاران برای اجتناب از اثرات نامطلوب این گونه بارشها معمولا زرشک را زودتر از موقع مناسب آن برداشت می نمایند.

برداشت زرشک به دلیل نازکی پوست میوه و همچنین وجود خارهای فراوان و تراکم شاخه ها در این درختچه یکی از مشکل ترین و پرهزینه ترین مراحل تولید این محصول است. در حال حاضر برداشت زرشک به روشهای زیر انجام می گیرد:

1       روش خوشه چینی (چیدن خوشه ها با دست)

2       روش ضربه ای (برداشت به وسیله ضربه زدن به شاخه ها)

3       روش شاخه بر (بریدن شاخه های حامل خوشه های میوه)

4       روش تلفیقی (روش شاخه بر- روش ضربه ای)

5       سیستم برداشت مکانیکی

 

 

فرآوری زرشک  

عمده ترین شکل تهیه وارئه این محصول،زرشک خشک است که عمدتا در جنوب خراسان تولید شده ودر نقاط مختلف ایران به عنوان یک افزودنی غذایی به غذاهای به غذاهای سنتی مثل زرشک پلووهمچنین تهیه مربا به مصرف می رسد.میوه زرشک تازه نیز در فصل برداشت که اواسط مهر تااوایل آبان ماه است به صورت محدود به بازار عرضه می شود وبه ویژه در شهرهای بیرجند،قائن،مشهدو نیشابورمردم به صورت خانگی از آن ،به ندرت به صورت تازه خوری مصرف می شود.

 

 

 

روش سنتی

در حل حاضربخش اعظم میوه زرشک تولیدی به صورت سنتی خشک شده وعرضه می گردد.درروش سنتی ،ابتدا زرشک از سطح باغات به سه راه برداشت می گرددو بر اساس روش برداشت نحوه خشک کردن نیز متفاوت است.

1- برداشت خوشه هابه وسیله دست

2- برداشت به وسیله ضربه زدن به شاخه ها

3- برداشت به وسیله بریدن شاخه های حامل میوه

 

تحقیقات در مورد روش برداشت با استفاده از سست کننده های گیاهی و جمع آوری توسط مکنده نیز انجام شده است که هنوز کاربرد وسیع پیدا نکرده است

در دو روش اول یعنی برداشت خوشه به وسیله دست و برداشت به وسیله ضربه زدن به شاخه ها زرشک جمع آوری شده درون کیسه یا کارتنهای مقوایی و چوبی ریخته شده و به محل خشک کردن که معمولا دور از باغ قرار دارد حمل می گردد.اکثر روستاییان از  پشت بام خانه ها که به طور معمول از کاهگل یا آسفالت پوشیده شده است استفاده می کنندو غالبا با پهن کردن پلاستیک، گونی یا برزنت در زیر آن از آلوده شدن میوه در اثر تماس با زمین جلوگیری می کنند.زرشک در شرایط مناسب در زیر آفتاب پاییزی ظرف 10-15 روز به رطوبت مطلوب رسیده و خشک می گردد. خطر بارندگی های موسمی و فساد زرشک، حمله پرندگان و حشرات از بزرگترین علل آسیبها و ضایعات در این روش می باشد.به هر حال زرشک خشک شده جمع آوری می شود و با روشهای دستی و نیمه دستی و نیز بوجاری ( جداسازی شاخ و برگ و دم) تمیز شده و به صورت فله درون کارتن یا گونی بسته بندی شده، عرضه می گردد.کیفیت زرشک برداشت شده به وسیله دست پس از خشک شدن به مراتب بهتر از روش ضربه زدن و جمع آوری از زیر درخت بهتر است زیرا میوه زرشک تازه آسیب کمتری دیده و در هنگام خشک شدن سالم تر می ماند.اما زرشک جمع آوری شده از زیر درخت به علت آسیب های ناشیاز ضربه و سقوط ، دچار لهیدگی شده و کیفیت پایین تری دارد.

در روش سوم-برداشت زرشک به وسیله بریدن ، شاخه های حامل میوه –شاخه های زرشک به محل خشک کردن حمل می گردد.معمولا برای خشک کردن این نوع زرشک از محلهای سرپوشیده یا ا نبار ها استفاده می گردد.ابن نوع انبار ها مجهز به داربستهای چوبی – فلزی ویا به صورت سیم کشی شده می باشد که خوشه ها و شاخه های بلند زرشک بر روی آن پهن شده و با تهویه و در مجاورت سایه در مدت 14-25 روز زرشک خشک می شود.زرشکی که با این روش خشک می گرددجنانچه از خطر پوسیدگی، حمله قارچ ها و مخمر ها ویا سایر عوامل مصون بماند زرشک مرغوب تری نسبت به زرشک خشک شده به روش های قبل است. به علاوه خطر فساد ناشی از بارندگی را نیز ندارد. پس از خشک شدن و رسیدن به رطوبت مطلوب با تکان دادن شاخه ها میوه های خشکشده جداشده و جمع آوری می گردد.

 

 شرایط بهینه جایگاه خشک کردن

برای جلوگیری از آسیب  و ضایعات ناشی از خشک کردن در روش های سنتی  محل بارگاه بایستی در بلندی و دور از گرد و خاک یا آغل نگهداری حیوانات و ترجیحا سر پوشیده باشد تا علاوه بر جلوگیری از آلودگی های ناشی از گرد و خاک در مقابل ریزش بارا نها ی موسمی نیز مصون بماند.کف بار گاه پوشیده از سیمان یا آسفالت باشد و قبل از پهن کردن زرشک بر روی آن توسط پالت های چوبی یا تورهای سیمی که بتوا ند اندکی از سطح زمین( حداقل 5 -10 سانتی متر) بالاتر باشد و تهویه وخروج رطوبت از زیر به خوبی انجام گیرد پوشیده شود.پهن کردن پلاستیک در زیر میوه تازه نه تنها مانع از خروج رطوبت شده بلکه به علت عرق کردن ناشی از تنفس میوه کاملا خیس و مرطوب مانده و سسب لهیدگی و فساد زرشک های زیرین می گردد لذا استفاده از پارچه های توری و یا گونی های کتانی بسیار مناسب تر است.حداکثر میزان انباشتگی محصول برروی بارگاه نبایستی بیشتر از 3 سانتی متر باشد، به علاوه برای مصون ماندن از حمله حشرات و پرندگان استفاده از تورهای پارچه ای بر روی سطح محصول بسیار مناسب است.محل بارگاه بایستی طوری باشد که تهویه هوا به خوبی صورت گرفته و رطوبت خارج شده از میوه تا حد ممکن از سطح محصول دورگردد. زرشکی که درسایه و در فضای باز و با شرایط فوق خشک می شود کیفیتی به مرتب بهتر از زرشک خشک شده در آفتاب خواهد داشت و طول مدت خشک شدن آن چندان تفاوتی با شرایط آفتاب نخواهد داشت